Tác hại của gốc tự do là gì?

Chất chống oxy hóa, điểm ORAC (oxygen radical absorbance capacity) - có nghĩa là khả năng hấp thụ gốc oxy hóa và là thước đo tổn khả năng chống oxy hóa, gốc tự do và stress oxy hóa: Những điều này đã trở thành chủ đề được quan tâm khi có liên quan đến sức khỏe và tuổi thọ. Chống oxy hóa rất quan trọng trong việc phòng chống bệnh ung thư.

Nhiều người đã nghe nói rằng thực phẩm có chất chống oxy hóa bảo vệ chúng ta khỏi tác hại của các gốc tự do. Gốc tự do là nguyên nhân gây ra nhiều tác động của quá trình lão hóa đối với cả cơ thể và tâm trí. Nhưng chính xác các gốc tự do là gì, tại sao chúng xấu và chúng đến từ đâu?

Khi mức độ chống oxy hóa trong cơ thể thấp hơn so với các gốc tự do, do các yếu tố như dinh dưỡng kém khoa học hoặc nhiều chất độc xâm nhập, hệ thống miễn dịch bị quá tải và quá trình lão hóa diễn ra nhanh hơn. Một chế độ ăn uống giàu nhiều loại thực phẩm thực vật cùng với lối sống lành mạnh như tập thể dục và giảm căng thẳng giúp đảo ngược quá trình oxy hóa có hại.

Các gốc tự do là gì và chúng gây ra tác hại như thế nào?

Định nghĩa của các gốc tự do là các phân tử không tích điện (thường có tính phản ứng cao và tồn tại trong thời gian ngắn) có một electron hóa trị chưa ghép cặp. Theo Tạp chí Pharmacognosy, “các loại oxy phản ứng và các loại nitơ phản ứng được cơ thể chúng ta tạo ra bởi các hệ thống nội sinh khác nhau, tiếp xúc với các điều kiện hóa lý hoặc trạng thái bệnh lý khác nhau”.

Các gốc tự do có thể rất có hại, nhưng việc sản xuất chúng trong cơ thể chắc chắn không phải là bất thường hoặc thậm chí hoàn toàn xấu. Mặc dù góp phần vào quá trình lão hóa, các gốc tự do cũng là những nhân tố thiết yếu trong hệ thống miễn dịch. Cơ thể chúng ta tạo ra các gốc tự do như sản phẩm phụ của phản ứng tế bào, chuyển hóa thức ăn, hô hấp và các chức năng quan trọng khác. Gan sản xuất và sử dụng các gốc tự do để giải độc, trong khi các tế bào bạch cầu gửi các gốc tự do để tiêu diệt vi khuẩn, virus và các tế bào bị hư hại.

Tại sao các gốc tự do được cho là nguy hiểm? Các gốc tự do là những phân tử không ổn định, có nghĩa là chúng luôn tìm kiếm các thành phần hóa học mà các tế bào khác có nhưng bản thân chúng lại thiếu.

Các electron tồn tại theo cặp và các gốc tự do bị thiếu một electron. Đây là loại vũ khí của chúng: Các gốc tự do “phản ứng” với bất cứ thứ gì chúng tiếp xúc, cướp đi electron. Quá trình này làm cho tế bào hoặc hợp chất “bị cướp” bị ảnh hưởng không thể hoạt động bình thường và biến một số tế bào thành những kẻ phá hoại tìm kiếm điện tử, dẫn đến phản ứng dây chuyền trong cơ thể và sự gia tăng của nhiều gốc tự do hơn. Đội dọn dẹp, “những người lính” của hệ thống miễn dịch của chúng ta, mất kiểm soát và cuối cùng tấn công và cướp bóc khắp cơ thể, phá hủy các tế bào và mô khỏe mạnh.

“Căng thẳng oxy hóa” là gì và làm thế nào để chất chống oxy hóa phù hợp?

Các gốc tự do cuối cùng gây hại và làm cơ thể già đi theo thời gian vì chúng làm hỏng DNA, màng tế bào, lipid (chất béo) được lưu trữ trong mạch máu và các enzym. Thông thường, các gốc tự do sống cân bằng với các chất chống oxy hóa trong cơ thể. Đó là khi sự cân bằng này bị xáo trộn, do lượng chất chống oxy hóa thấp và sự tích tụ của các gốc tự do, quá trình lão hóa diễn ra nhanh hơn.

Tác hại do các gốc tự do gây ra trong cơ thể được gọi là quá trình oxy hóa:

Quá trình oxy hóa cũng giống như quá trình làm thâm quả táo hoặc làm gỉ kim loại. Các gốc tự do hoành hành phản ứng với các hợp chất trong cơ thể và oxy hóa chúng. Lượng oxy hóa trong cơ thể là thước đo của stress oxy hóa.
Mức độ căng thẳng oxy hóa cao ảnh hưởng đến mọi cơ quan và hệ thống trong cơ thể và có liên quan đến mọi thứ từ bệnh Alzheimer, xơ cứng động mạch, ung thư và bệnh tim đến lão hóa nhanh, hen suyễn, tiểu đường và hội chứng rò rỉ ruột. Căng thẳng oxy hóa được cho là dẫn đến sự phát triển của các bệnh mãn tính phổ biến, đặc biệt là bệnh tim, ung thư và tiểu đường.
Quá trình oxy hóa tạo nền tảng cho sự sinh sôi nảy nở của các gốc tự do và gây tổn hại cho tế bào, cơ, mô, cơ quan…

Chất chống oxy hóa chống lại các gốc tự do vì về cơ bản chúng là “những người lính hy sinh”. Chúng tặng một điện tử cho các gốc tự do để “làm dịu” chúng và bị tiêu hao trong quá trình này.

Cơ thể chúng ta sử dụng chất chống oxy hóa để giảm bớt tác động của các gốc tự do và chế độ ăn uống cung cấp cho chúng ta những chất chống oxy hóa. Glutathione được coi là chất chống oxy hóa quan trọng nhất và là vũ khí chính của gan. Nó được tạo ra từ các axit amin cysteine, glycine và axit glutamic.

Các chất chống oxy hóa chính khác đã được xác định bao gồm vitamin A, C và E; β-caroten; flavonoid; CoQ10; selen và kẽm. Đồng và mangan cũng có vai trò trong việc sản xuất chất chống oxy hóa.

Nhiều chất hóa học thực vật khác dường như cũng đóng vai trò chống oxy hóa như lycopene, tanin, phenol, lignans hoặc quercetin… là chất chống oxy hóa mặc dù cơ thể không tự tạo ra chúng. Sau khi tiêu thụ, chúng giúp giảm viêm và các tác động từ quá trình oxy hóa.

Dưới đây là một số vai trò của chất chống oxy hóa:

Axit lipoic chống oxy hóa sửa chữa các enzyme thiết yếu trong cơ thể.
Melatonin là một chất chống oxy hóa quan trọng liên quan đến việc điều chỉnh nhịp sinh học (chu kỳ ngủ/thức).
Ngay cả cholesterol cũng có thể có lợi ích chống oxy hóa. Theo một số cách, HDL-cho tốt hoạt động như một chất chống oxy hóa mạnh mẽ bằng cách sửa chữa các mạch máu bị hư hỏng và giảm quá trình oxy hóa, nghĩa là bổ sung oxy cho các lipoprotein tỷ trọng thấp (LDL-cho hoặc cholesterol xấu). Điều này giúp ngăn chặn sự tích tụ mảng bám chất béo trên thành động mạch (xơ vữa động mạch) và giúp lưu thông dòng máu.

Khả năng sản xuất chất chống oxy hóa trong cơ thể của chúng ta giảm dần theo tuổi tác. Lý do mà chất chống oxy hóa thường được quảng cáo là hợp chất “chống lão hóa” là vì chúng giúp bảo vệ chúng ta khỏi các bệnh liên quan đến tuổi tác, một phần do các gốc tự do và chứng viêm gây ra. Mặc dù chúng ta không bao giờ có thể ngăn chặn hoàn toàn quá trình lão hóa, nhưng chế độ ăn nhiều thực phẩm chống oxy hóa giúp chúng ta lão hóa chậm hơn, sống lâu hơn, khỏe mạnh hơn, tràn đầy sức sống hơn.

Nguồn chính của các gốc tự do

Vậy đâu là nguyên nhân khiến các gốc tự do sinh sôi nảy nở? Về cơ bản, lối sống không khoa học với thực phẩm chế biến sẵn, không có thực phẩm lành mạnh, phụ thuộc vào thuốc tân dược và kháng sinh, sử dụng rượu hoặc ma túy, ô nhiễm môi trường và mức độ căng thẳng cao. Các gốc tự do được tạo ra do quá trình oxy hóa và khi các chất độc bị phân hủy trong cơ thể. Gan tạo ra các gốc tự do khi nó phá vỡ các hợp chất và loại bỏ chúng.

Các nguồn chính của các gốc tự do bao gồm:

Các chức năng bình thường của cơ thể, chẳng hạn như hô hấp và tiêu hóa;
Tiếp xúc với bức xạ;
Tiếp xúc với các chất ô nhiễm môi trường;
Tiêu thụ thuốc lá, ma túy và rượu;
Sử dụng nhiều kháng sinh, dẫn đến kháng kháng sinh.
Một chế độ ăn uống nghèo nàn bao gồm các loại thực phẩm như chất béo không lành mạnh, quá nhiều đường, thực phẩm có dư lượng thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ hoặc chất phụ gia tổng hợp. Nhiều loại thực phẩm chế biến và tinh chế có chứa chất béo bị oxy hóa làm gia tăng các gốc tự do cho cơ thể. Lượng đường và chất tạo ngọt quá mức là những nguồn khác làm phát triển các gốc tự do góp phần gây lão hóa, tăng cân và viêm nhiễm;
Thậm chí tập thể dục quá nhiều (tập luyện quá sức) cũng tạo ra các gốc tự do;
Mức độ căng thẳng về cảm xúc hoặc thể chất cao. Hormone căng thẳng (như quá nhiều cortisol) có thể tạo ra các gốc tự do.

BS. Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)