Hiểu đúng về mề đay

Mề đay là một tình trạng da phổ biến với biểu hiện đặc trưng là những mảng da thay đổi bất thường, thường có hình vòng, nổi ban đỏ kèm theo cảm giác ngứa ngáy rất khó chịu. Trong nhiều trường hợp, mề đay có thể đi kèm với phù mạch – tình trạng sưng nề xảy ra ở lớp trung bì sâu, mô dưới da, khiến mặt, môi, các đầu chi và cơ quan sinh dục bị phù to. Thậm chí, phù mạch còn có thể ảnh hưởng đến ruột, gây nên những cơn đau bụng dữ dội. Nếu phù mạch xảy ra ở đường thở như thanh quản hay lưỡi, người bệnh có thể rơi vào tình trạng nguy hiểm đến tính mạng do tắc nghẽn đường thở. Chính vì vậy, dù nhiều người xem nhẹ, nhưng mề đay và phù mạch lại không đơn giản như những biểu hiện trên da thường gặp, mà tiềm ẩn nhiều nguy cơ nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Về mặt sinh lý bệnh, mề đay xảy ra do sự phóng thích các chất trung gian hóa học như histamin, bradykinin, kallikrein và các chất hoạt hóa thành mạch khác từ tế bào mast (tế bào dưỡng bào) và tế bào ái kiềm đa nhân. Những tế bào này nằm ở lớp trung bì nông của da, khi bị kích hoạt sẽ làm giãn các mao mạch và tĩnh mạch, khiến dịch thoát ra khỏi lòng mạch gây phù nề da. Thỉnh thoảng, vùng da bị mề đay còn có sự xâm nhập của các tế bào bạch cầu, làm tăng thêm phản ứng viêm tại chỗ. Cơ chế hoạt hóa các tế bào mast có thể thông qua trung gian miễn dịch hoặc không. Trong các phản ứng qua trung gian miễn dịch, phổ biến nhất là phản ứng quá mẫn type I – phản ứng dị ứng điển hình. Trong cơ chế này, kháng thể IgE trong cơ thể sẽ gắn với các dị nguyên (tác nhân gây dị ứng) và kết nối với các thụ thể có ái lực cao trên bề mặt tế bào mast, kích hoạt chúng giải phóng các chất trung gian gây mề đay. Một cơ chế khác là các rối loạn tự miễn, trong đó cơ thể tự sinh ra kháng thể chống lại chính các thụ thể của IgE. Các kháng thể này sẽ tạo ra sự kết nối bất thường giữa các thụ thể IgE, khiến tế bào mast bị kích thích và thoái hóa, dẫn đến mề đay.

Còn với cơ chế không qua trung gian miễn dịch, sự kích hoạt tế bào mast có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân. Một số loại thuốc và chất hóa học có thể tác động trực tiếp lên tế bào mast mà không cần qua phản ứng dị ứng. Không chỉ hóa chất hay thuốc men, các kích thích từ môi trường như nhiệt độ, áp lực, ánh sáng mặt trời, thậm chí cảm xúc căng thẳng, lo âu… cũng có thể dẫn đến phản ứng mề đay thông qua cơ chế chưa được hiểu rõ, nhưng nhiều khả năng liên quan đến sự giải phóng các peptide thần kinh tương tác với tế bào mast. Xét về nguyên nhân, mề đay được chia thành hai loại chính là mề đay cấp tính và mề đay mạn tính. Mề đay cấp tính là khi các triệu chứng kéo dài dưới 6 tuần và chiếm khoảng 70% tổng số trường hợp. Trong khi đó, mề đay mạn tính là tình trạng kéo dài trên 6 tuần và chỉ chiếm khoảng 30% nhưng lại khó điều trị hơn và ảnh hưởng lâu dài đến chất lượng cuộc sống. Với mề đay cấp, nguyên nhân phổ biến thường là do phản ứng quá mẫn type I. Nhiều khi có thể tìm được yếu tố khởi phát rõ ràng như dị ứng thuốc, thức ăn, côn trùng cắn hoặc nhiễm trùng. Tuy nhiên, ở mề đay mạn tính, phần lớn các trường hợp là tự phát – tức là không tìm được nguyên nhân rõ ràng. Một số người mắc mề đay mạn tính do rối loạn tự miễn, trong đó cơ thể sản sinh các yếu tố tấn công chính hệ miễn dịch của mình. Điều đáng lưu ý là mề đay mạn tính có thể kéo dài hàng tháng hoặc hàng năm, sau đó có thể tự khỏi mà không cần điều trị đặc hiệu, cũng không xác định được nguyên nhân rõ ràng. Mề đay thường k có xét nghiệm chẩn đoán đặc hiệu mà chủ yếu dựa trên thông tin khai thác từ bệnh nhân, triệu chứng và test gợi ý để hướng đến chẩn đoán.

Mề đay là một rối loạn da phổ biến, thường được nhận biết qua sự xuất hiện của những mảng da bị biến đổi hình dạng như nổi thành từng vòng tròn, kèm theo tình trạng đỏ da và ngứa ngáy dữ dội. Ngoài các biểu hiện trên bề mặt da, bệnh còn có thể liên quan đến hiện tượng phù mạch – tức là tình trạng sưng nề sâu dưới da. Phù mạch thường gặp ở những vị trí như mặt, môi, các đầu ngón tay, ngón chân hoặc bộ phận sinh dục. Ở một số trường hợp, tình trạng sưng còn lan đến đường tiêu hóa, dẫn đến những cơn đau bụng dữ dội mà không rõ nguyên nhân. Điều nguy hiểm là nếu phù mạch xảy ra ở thanh quản hoặc lưỡi, người bệnh có thể gặp tình trạng nghẹt thở cấp, đe dọa đến tính mạng nếu không được xử trí kịp thời. 

Khi khám thực thể cho bệnh nhân bị mề đay, bác sĩ sẽ chú ý đến nhiều yếu tố để đánh giá mức độ nghiêm trọng và tìm kiếm các dấu hiệu có thể liên quan đến bệnh lý nền. Trước hết, các chỉ số sinh tồn cần được kiểm tra kỹ lưỡng, đặc biệt là nhịp tim và nhịp thở. Việc phát hiện sớm tình trạng tim đập chậm, nhanh bất thường hoặc thở nhanh có thể giúp nhận biết các biến chứng nguy hiểm. 

Việc thăm khám toàn thân cũng phải lưu ý đến các biểu hiện như khó thở, thay đổi mức độ tỉnh táo, da vàng bất thường hoặc người bệnh có biểu hiện kích động. Vùng đầu là khu vực quan trọng cần quan sát kỹ, đặc biệt là các dấu hiệu sưng phù ở mặt, môi hoặc lưỡi – những biểu hiện có thể cảnh báo tình trạng phù mạch nguy hiểm. Ngoài ra, bác sĩ sẽ kiểm tra các biểu hiện khác như vàng da quanh mắt, ban đỏ hình cánh bướm ở má – dấu hiệu thường gặp trong lupus ban đỏ, tuyến giáp to kèm đau, hạch cổ, hoặc dấu hiệu khô mắt và khô miệng gợi ý hội chứng Sjögren. Vùng họng và xoang cũng nên được soi đèn để tìm kiếm dấu hiệu của các ổ nhiễm trùng như viêm xoang hay áp xe răng. 

Khám bụng nhằm phát hiện những bất thường như khối u, gan hoặc lách to, hay cảm giác đau bất thường khi ấn vào. Hệ thần kinh cần được kiểm tra để tìm các biểu hiện như run tay, tăng hoặc giảm phản xạ, vì đây có thể là những dấu hiệu đi kèm trong các rối loạn tự miễn hoặc chuyển hóa. Về cơ xương khớp, cần đánh giá xem có khớp nào bị sưng, viêm hay biến dạng không, vì nhiều bệnh tự miễn cũng biểu hiện kèm theo viêm khớp.

 Khi khám da, bác sĩ phải chú ý đến các tổn thương mề đay – bao gồm cả hình dạng, kích thước và vị trí phân bố của chúng. Các vết nổi mề đay thường có hình dạng như vòng tròn, nổi gồ lên, đỏ, ranh giới rõ rệt và nằm ở lớp trung bì của da. Tổn thương có thể nhỏ như đầu kim châm, nhưng cũng có thể lan rộng, và trong một số trường hợp nhiều mảng nhỏ có thể liên kết thành mảng lớn. Tuy nhiên, đặc điểm đặc trưng của mề đay là tính biến mất nhanh – do đó, khi khám có thể không thấy tổn thương nào nếu chúng đã lặn.

Trong quá trình thăm khám, bác sĩ có thể thử tạo phản ứng mề đay bằng cách dùng một số kích thích vật lý như chà nhẹ lên da bằng móng tay, áp dụng rung động bằng âm thoa, tiếp xúc với nước ấm hoặc lạnh, hoặc dùng áp lực nhẹ lên da để kiểm tra khả năng phản ứng. Những phản ứng này giúp xác định dạng mề đay vật lý nếu có. Một số dấu hiệu cần đặc biệt lưu ý trong quá trình khám vì chúng có thể báo hiệu bệnh lý nghiêm trọng hoặc biến chứng nguy hiểm, bao gồm: phù nề ở mặt, môi hoặc lưỡi; khó thở hoặc thở khò khè; các tổn thương da tồn tại hơn 48 giờ; và các triệu chứng toàn thân như sốt, nổi hạch, vàng da hoặc rối loạn ý thức. Những biểu hiện này có thể gợi ý mề đay không đơn thuần mà có liên quan đến các bệnh lý nội khoa hoặc tự miễn. Về mặt nguyên nhân, mề đay cấp thường có liên quan đến các yếu tố gây kích ứng rõ ràng như thuốc, thực phẩm, hóa chất, hoặc nhiễm trùng. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, người bệnh không thể nhớ ra hoặc không nhận diện được yếu tố gây khởi phát, nhất là khi phản ứng dị ứng có thể xảy ra ngay cả với những chất trước đây vẫn dung nạp bình thường. Đối với mề đay mạn tính, phần lớn các trường hợp là do nguyên nhân tự phát, không tìm được lý do rõ ràng. Nguyên nhân tiếp theo phổ biến là các bệnh tự miễn, mà đôi khi có biểu hiện lâm sàng rõ rệt. Một số bệnh lý như lupus ban đỏ hệ thống (SLE) hoặc hội chứng Sjögren có thể gây ra mề đay dạng viêm mạch – tức là tổn thương mề đay có kèm theo tình trạng viêm mạch nhỏ trong da. Loại mề đay này thường gây cảm giác đau nhiều hơn ngứa, tồn tại lâu hơn 48 giờ, không nhạt màu khi ấn và có thể kèm theo mụn nước hoặc xuất huyết dưới da.

Về xét nghiệm, trong hầu hết các trường hợp mề đay thông thường, đặc biệt là mề đay cấp, không cần làm thêm xét nghiệm nếu không có dấu hiệu bất thường. Tuy nhiên, nếu mề đay kéo dài, tái phát thường xuyên hoặc có biểu hiện khác lạ, việc làm xét nghiệm là cần thiết để xác định nguyên nhân hoặc loại trừ các bệnh lý liên quan. Các xét nghiệm thường bao gồm công thức máu, men gan, chức năng thận và xét nghiệm tuyến giáp (TSH). Nếu nghi ngờ dị ứng, người bệnh có thể được giới thiệu đến chuyên khoa da liễu hoặc dị ứng để làm test lẩy da hoặc xét nghiệm kháng thể IgE đặc hiệu. Một số xét nghiệm khác có thể được thực hiện dựa theo triệu chứng cụ thể, ví dụ: xét nghiệm huyết thanh viêm gan nếu chức năng gan bất thường; soi phân tìm ký sinh trùng nếu có tăng bạch cầu ái toan; xét nghiệm cryoglobulin nếu men gan hoặc creatinin tăng; hoặc xét nghiệm tự kháng thể tuyến giáp nếu TSH bất thường. Trong trường hợp nghi ngờ mề đay dạng viêm mạch, bác sĩ có thể chỉ định sinh thiết da để kiểm tra mô bệnh học và xác định chẩn đoán chính xác hơn.

Khi khám cho người bị nổi mề đay, bác sĩ cần kiểm tra toàn diện để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường. Việc đo nhịp tim, nhịp thở giúp nhận biết có bị rối loạn tim mạch hay khó thở không. Khám vùng đầu cần để ý xem mặt, môi, lưỡi có bị sưng không, da có bị vàng không, tuyến giáp có to và đau không, mắt miệng có bị khô hay không. Cũng cần quan sát kỹ da để xem tổn thương mề đay có hình dạng, kích thước thế nào, lan rộng hay không, có dấu hiệu kéo dài hay tự lặn đi. Bác sĩ đôi khi sẽ dùng vật dụng lạnh, nóng, hoặc gãi nhẹ để kiểm tra phản ứng trên da. Những trường hợp có biểu hiện bất thường như sưng phù nhiều, tổn thương da kéo dài hơn 2 ngày, sốt hoặc mệt mỏi, cần được xét nghiệm thêm để tìm ra nguyên nhân chính xác và điều trị đúng cách.

BS. Nguyễn Yến (Thọ Xuân Đường)