Mẫu đơn bì và những tác dụng hay

Mẫu đơn bì hay còn gọi là đơn bì, đan bì, phấn đơn bì, hoa vương, mộc thược dược, thiên hương quốc sắc, phú quý hoa. Mẫu đơn bì là vỏ rễ phơi hay sấy khô của cây mẫu đơn. Đơn là đỏ, bì là vỏ, da. Dưới đây là những công dụng hay của vị thuốc này.

Một vài thông tin và nghiên cứu về tác dụng của Mẫu đơn bì

Mẫu đơn bì hay còn gọi là đơn bì, đan bì, phấn đơn bì, hoa vương, mộc thược dược, thiên hương quốc sắc, phú quý hoa.

Tên khoa học Paeonia suffruticosa Andr. thuộc họ Mao Lương (Ranunculaceae).

Mẫu đơn bì là vỏ rễ (Cortex) phơi hay sấy khô của cây mẫu đơn. Đơn là đỏ, bì là vỏ, da. Vị thuốc là vỏ màu đỏ.

Mẫu đơn là một loại cây sống lâu năm, có thể cao 1-1,5m, rễ phát triển thành củ. lá mọc so le, thường chia thành 3 lá chét, lá chét giữa lại chia thành 3 thùy, mặt trên xanh, mặt dưới màu trắng nhạt vì có lông. Hoa mọc đơn đọc ở đầu cành, rất to, đường kính có thể đạt tới 15-20cm, màu đỏ, tím hoặc trắng, mùi thơm gần giống mùi thơm của hoa hồng.

Ở Trung Quốc người ta thường thu hoạch rễ, lấy vỏ rễ trên các cây mẫu đơn có tuổi từ 3-5 năm, thời gian thích hợp nhất vào tháng 9, thu hái về rửa cho sạch, bổ dọc vỏ rễ, phơi khô. Thường có 2 cách lấy vỏ rễ: một là sau rửa sạch bổ dọc lấy vỏ luôn gọi là nguyên đơn bì; hai là cạo vỏ mỏng ngoài cùng trước rồi mới lấy phần vỏ dày thu được quát đơn bì.

Trong mẫu đơn bì tươi có một glucozit khi chất glucozit này tiếp xúc với một chất men có trong vỏ cây này, sẽ cho glucose và paeonola là một chất phenola C9H10O3. Ngoài ra còn acid benzoic, phytosterol. Chất paenola đã được Martin, Nagai và Yagi xác định là một chất p.metoxy-o-oxyaxetophenola. Năm 1958, Viện y học Bắc Kinh phân tích thấy trong mẫu đơn bì Tứ Xuyên có 5,66% glucozit, 0,4% ancaloid, 12,54% saponin. Trong quát đơn bì có 3,58% glucozit.

Paeonola được nghiên cứu trên động vật thấy gây hiện tượng sung huyết quanh vùng tử cung, có thể đây là yếu tố làm cho nó có tác dụng điều hòa kinh nguyệt, nhưng tác dụng không mạnh và nhanh được. Chất này cũng được làm thí nghiệm và có tác dụng hạ sốt trên thỏ. Còn về thí nghiệm tính chất kháng sinh trong mẫu đơn bì thì thấy nhạy cảm với các vi khuẩn như lỵ, thương hàn, thổ tả.

Mẫu đơn bì – vị thuốc từ xa xưa và nhiều tác dụng

Theo y học cổ truyền, vị này trắng thời bổ huyết, tía đỏ thời thông huyết, vị đắng mà hơi cay, tính hàn mà không có chất độc, là âm dược mà hơi có dương tính, đi vào tạng can, vào 4 kinh tâm, can, thận, tâm bào.

Vị này sợ vị bối mẫu, đại hoàng, thỏ ti tử, kỵ tỏi và cây mùi.

Mẫu đơn bì dưỡng huyết, hòa huyết, sinh huyết, thanh tướng hỏa để mát chân huyết, cùng tiêu chứng chưng hà, chưa chứng nóng tận xong mà không có mồ hôi (khác với vị địa cốt bì để chữa chứng nóng tận xương mà có mồ hôi), thổ huyết, máu cam. Bài Bát vị, Lục vị dùng Đan bì để bổ tâm thận. Còn chữa chứng ung nhọt để đẩy mủ ra mà ngừng đau, tản các chứng đau vì huyết hết, cùng chứng trúng phong mà chân tay thượt ra hay kinh giản, chứng hay đau nhức đầu, chứng đau lưng, chứng điên loạn và năm chứng lao, kinh bế, đều vì công dụng tản được uất kết. Nhưng không những chữa được chứng nóng ngầm ở trong huyết mà còn làm mát cho tướng hỏa.

Kiêng kị: Những người dạ dày yếu, kém ăn không nên dùng, dù uống bài Bát vị cũng phải bớt đi. Đàn bà hành kinh quá kỳ hạn mà không sạch không nên uống. Đàn bà lậu huyết lâu ngày không ngừng và người có thai phải cấm tuyệt đối.

Phép chế: Lấy rượu chưng lên độ nửa ngày rồi phơi khô dùng, hay là tẩm rượu mà sao.

Xét người đời xưa dùng vị này để mát cho tướng hỏa, thế mà người đời sau hay dùng vị hoàng bá là không biết vị này tả được hỏa ngấm ngầm ở trong âm huyết sinh ra, còn vị hoàng bá thời lạnh mà ráo, uống lâu thời hại dương khí, đâu có ví được như đan bì.

Một số bài thuốc kinh điển và dân gian có dùng Mẫu đơn bì:

Bát vị: Thục địa 8g, sơn dược 4g, sơn thù 4g, bạch linh 3g, đan bì 3g, trạch tả 3g, phụ tử 1g, nhục quế 1g. Trị chứng thận dương hư, tự hãn, mệt mỏi đoản khí, đau mỏi lưng gối,…Những bệnh nhận tỳ vị quá hư, ăn uống hay đầy bụng khó tiêu, đi ngoài phân lỏng nát giảm liều đan bì, tăng liều bạch linh, hoài sơn, nhục quế.
Lục vị: Thục địa 8g, sơn dược 4g, sơn thù 4g, bạch linh 3g, đan bì 3g, trạch tả 3g. Trị chứng can thận âm hư, đạo hãn, bốc hỏa, gò má đỏ, cốt chưng lao nhiệt, ngũ tâm phiền nhiệt… Có thể gia thêm mạch môn, ngũ vị, ngưu tất. m hư nhiệt nhiều phát sốt, đêm hư phiền khó ngủ, nóng nhức trong xương gia Hoàng bá, Tri mẫu.
Mẫu đơn bì thang: Đan bì 5g, sinh địa 5g, bạch thược 4g, đương quy 6g, bạch truật 5g, hoàng cầm 3g, trần bì 4g, sài hồ 2g, hương phụ 2g, cam thảo 2g, đổ 6 bát nước sắc còn 2 bát, uống chia 2 lần trong ngày. Chữa các chứng về huyết ở phụ nữ (rối loạn chu kỳ kinh, thống kinh, bệnh sản hậu huyết xấu…)
Bài thuốc hỗ trợ điều trị tăng huyết áp, xơ vữa động mạch: Mẫu đơn bì 10g, Cúc hoa 12g, Thạch quyết minh 15g, kim ngân hoa 15g, kê huyết đằng 12g, bội lan 12g, sắc nước như trên.
Bài thuốc chữa mụn nhọt do nhiệt độc: Mẫu đơn bì, chi tử, hoàng cầm, ma hoàng, mộc hương, các vị với lượng bằng nhau, sắc nước uống hàng ngày.
Bài thuốc chữa đau nhức huyết ứ do bị đánh hay té ngã: Mẫu đơn bì 12g, đương quy 10g, xích thược 12g, sinh địa 10g, cốt toái bổ 12g, thục địa 12g, xuyên khung 8g, nhũ hương – một dược đều 8g. Tán bột dùng hoặc cô dạng cao để dùng.