Chẩn đoán và điều trị bệnh ghẻ

Bệnh ghẻ do kí sinh trùng ghẻ có tên là Sarcoptes scabiei hominis gây ra. Bệnh thường lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp với da người bệnh hoặc quần áo, đồ dùng mang kí sinh trùng. Bệnh dễ bị bỏ qua, chẩn đoán đúng giúp điều trị khỏi hoàn toàn.

Đại cương

Bệnh ghẻ do kí sinh trùng ghẻ có tên là Sarcoptes scabiei hominis gây ra. Bệnh thường lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp với da người bệnh hoặc quần áo, đồ dùng mang kí sinh trùng. Bệnh dễ bị bỏ qua, chẩn đoán đúng giúp điều trị khỏi hoàn toàn.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính mỗi năm có khoảng hơn 400 triệu người mắc bệnh ghẻ. Ghẻ ảnh hưởng đến mọi đối tượng, mọi lứa tuổi hay giới tính, tập trung nhiều nhất ở trẻ em.

Con ghẻ có hình bầu dục, ghẻ cái trưởng thành có kích thước lớn hơn ghẻ đực, vòng đời 30 -60 ngày. Ghẻ cái sống từ 4 - 6 tuần, đẻ mỗi ngày 1 - 5 quả trứng, sau 3 - 7 ngày trứng nở thành ấu trùng, lột xác thành ấu trùng 3 chân mất khoảng 3 - 4 ngày, sau đó lột xác nhiễu lần nữa thành cái ghẻ trưởng thành. Ghẻ thường đào hang vào buổi tối, mỗi ngày đào 2 - 3mm, gây nên triệu chứng ngứa dữ dội vào ban đêm. Các thuốc điều trị hiện nay chủ yếu tác động vào giai đoạn ấu trùng, bởi vậy thuốc thường được điều trị lặp lại sau khoảng một tuần để tác động vào ấu trùng ghẻ được nở ra từ trứng cũ.

Đường lây truyền:

Do tiếp xúc trực tiếp: ghẻ lây từ sự tiếp xúc gần da với da như trẻ con chơi đùa với nhau, nhân viên y tế trong quá trình chăm sóc người bệnh. Bệnh cũng lây qua tiếp xúc da kề da khi quan hệ tình dục, cho nên bệnh ghẻ cũng được xếp vào nhóm bệnh lây truyền qua đường tình dục.
Tác nhân lây bệnh: Sau khi rời khỏi cơ thể vật chủ ghẻ có thể sống khoảng 4 ngày, chúng ký sinh trên quần áo hoặc vật dụng hằng ngày.

Yếu tố nguy cơ

Người sinh sống tại vùng dân cư đông đúc, nhà ở chật hẹp, thiếu vệ sinh hay thiếu nước sinh hoạt.

Người có hệ miễn dịch suy giảm, khi bị cái ghẻ ký sinh, số lượng cái ghẻ có thể tăng nhanh đáng kể so với người bình thường.

Lâm sàng

Các triệu chứng lâm sàng của bệnh ghẻ là do sự xâm nhập của ghẻ vào da, ngứa phát sinh từ phản ứng dị ứng của cơ thể với chất thải, vỏ và các bộ phận khác của ghẻ. Bệnh ghẻ thường được chia làm hai thể là ghẻ thường và ghẻ vảy (ghẻ Na Uy).

Thời kì ủ bệnh: Trong trường hợp nhiễm lần đầu tiên, thời gian ủ bệnh 4 - 6 tuần phụ thuộc vào đáp ứng miễn dịch bẩm sinh và thu được của vật chủ. Ở những bệnh nhân tái nhiễm, đáp ứng miễn dịch nhanh, khởi phát triệu chứng xuất hiện sớm sau thời gian ủ bệnh 24 - 72 giờ.
Khởi phát bệnh: Ngứa đặc biệt về đêm là triệu chứng hay gặp nhất. Biểu hiện đặc trưng bao gồm ngứa dữ dội và tổn thương sẩn viêm lan tỏa. Các triệu chứng không đặc hiệu bao gồm vết xước do cào gãi, tổn thương chàm và chốc hóa.

Ghẻ thường

Thường xảy ra ở bệnh nhân có hệ miễn dịch bình thường.

Lâm sàng:

Triệu chứng cơ năng: Ngứa dữ dội về đêm.
Tổn thương cơ bản: Các sẩn nhỏ màu đỏ kèm theo vết cào gãi, bề mặt phủ vảy tiết xuất huyết, phân bố rải rác vùng quanh rốn, cổ tay, sinh dục, ngực, mông, các nếp gấp, riêng bàn tay bàn chân thường gặp trong lan tỏa.
Đường hầm ghẻ: Do ghẻ cái đào hầm trong lớp sừng để đẻ trứng. Vị trí hay gặp ở cổ tay, lòng bàn tay, ngón tay và mặt bên ngón, đôi khi gặp ở bàn chân, sinh dục, mông, núm vú. Đường hầm có hình ngoằn ngoèo, màu trắng nhạt kèm theo vảy da và mụn nước.
Các sẩn- cục ghẻ: Có màu nâu, kích thước như hạt đậu, tập trung ở vùng sinh dục nam giới, cũng có thể thấy ở nách, mông. Loại thương tổn này không phổ biến, nó gây ra cảm giác ngứa dữ dội. Một số nốt sẩn sau ghẻ tồn tại dai dẳng dù ghẻ đã hết.
Các tổn thương khác: Mụn nước, xước do cào gãi.

Ghẻ vảy

Thường xuất hiện ở người suy giảm miễn dịch hoặc có bệnh lý nặng kèm theo.

Lâm sàng:

Triệu chứng cơ năng: Ngứa ít hoặc không ngứa.
Tổn thương da là các mảng da đỏ, ranh giới không rõ, lan tỏa, trên bề mặt có nhiều vảy da và vảy tiết màu xám trắng dày đặc. Tại các vùng xương gồ lên như khớp ngón tay, khuỷu tay, mào chậu, các mảng có màu vàng nâu, dãy, có thể sùi. Đôi khi bệnh có biểu hiện đỏ da toàn thân hoặc có tổn thương ở móng tương tự nấm móng.
Vị trí tổn thương là những vùng dễ ma sát bao gồm bàn tay, chân, mông, khuỷu, đầu gối. Các khu vực ít bị trong ghẻ thường cũng xuất hiện trong ghẻ vảy như đầu, cổ, vùng tai.

Chẩn đoán

Dựa vào lâm sàng.
Yếu tố dịch tễ.
Phát hiện ký sinh trùng ghẻ trên kính hiển vi.

Chẩn đoán phân biệt

Sẩn ngứa: Sẩn cục, yếu tố cơ địa.
Tổ đỉa.
Giang mai II, săng giang mai.
Ghẻ vảy: Vảy nến, viêm da cơ địa, viêm da tiết bã.

Điều trị

Ghẻ thường

Điều trị ưu tiên:

Permethrin 5% dạng kem xoa từ cổ trở xuống, tắm rửa thay quần áo sau 12 giờ, lặp lại điều trị 1 lần nữa sau 7 - 14 ngày hoặc Ivermectin 200 ug/kg, lặp lại liều này sau 7 ngày. (uống 1-2 liều, nặng 4 liều) - 6mg x 2l/ngày
Benzyl benzoat 10% - 25% có thể bôi 1 lần, hoặc 2 lần cách nhau 24 giờ hoặc 1 tuần. Sau 24 giờ cần tắm rửa sạch, thay quần áo vệ sinh. Lặp lại điều trị tương tự sau 7 ngày.
Điều trị thay thế:
Malathion 0,5% dạng lotion bôi vùng thương tổn buổi tối, lưu lại trên da 8- 12 giờ hoặc Ivermectin 1% dạng lotion bôi vùng thương tổn buổi tối, lưu lại trên da 8 - 12 giờ hoặc Sulfur 6 - 33% dạng cream, ointment, lotion sử dụng trong 3 ngày.
Pyrethrins hiệp đồng dạng foam bôi vùng thương tổn buổi tối, lưu lại trên da 8 - 12 giờ.
Dung dịch DEP (diethyl-phtalat) bôi tổn thương mụn nước tối trước ngủ.
Crotamiton 10% dạng kem bôi lên toàn bộ cơ thể từ cổ trở xuống, bôi liên tiếp 2 đêm tắm rửa sạch sau khi bôi lần 2.
Benzyl benzoat kết hợp với sulfiram: Bôi 1 lần duy nhất.
Có thể sử dụng tắm hoặc xát lá cây ba chạc đen hoặc dầu hạt máu chó.

Điều trị nốt sẩn sau ghẻ: Có thể sử dụng corticoid loại mạnh trong thời gian 2 tuần, ngoài ra có thể dùng pimecrolimus, tacrolimus 0,03 - 0,1% bôi ngày 2 lần trong thời gian 2 - 4 tuần, triamcinolon tiêm nội tổn thương 5mg/ml. Trong trường hợp dai dẳng có thể dùng corticoid toàn thân.

Ghẻ vảy

Nguyên tắc: Loại bỏ lớp vảy da, điều trị tại chỗ kết hợp đường uống.

Điều trị cụ thể:

Bôi hàng ngày trong 7 ngày liên tiếp các thuốc điều trị tại chỗ như trong ghẻ thường, sau đó bôi 2 lần/tuần cho đến khi khỏi. Lưu ý, trước khi bôi thuốc có thể sử dụng vaseline và acid salicylic hoặc kẽm oxyd để làm mềm lớp vảy da, sau khi mềm, vảy da được loại bỏ bằng tắm.
Kết hợp với thuốc uống: Ivermectin 200 ug/kg ngày thứ nhất, 2 và 8.

Vệ sinh cá nhân

Toàn bộ quần áo, chăn màn, ga, gối đệm nên được giặt sạch, là khô, sau đó được bịt kín bằng túi nhựa trong 1 tuần.

Với trường hợp chưa vệ sinh ngay đồ dùng cá nhân, những đồ dùng này nên được để cách ly ít nhất 3 ngày, vì kí sinh trùng ghẻ không sống được sau 3 ngày ở ngoài cơ thể người.

Triệu chứng dai dẳng

Với trường hợp bệnh nhân đã hoàn thành điều trị, vẫn tồn tại triệu chứng ban và ngứa trên 2 tuần, cần xem xét các khả năng sau: Kháng điều trị, điều trị thất bại, tái nhiễm, dị ứng thuốc hoặc ban nặng lên do phản ứng với kháng nguyên ghẻ.

Với trường hợp đáp ứng kém hoặc kháng trị, có thể do bôi thuốc sai cách. Ở bệnh nhân ghẻ vảy, sự thâm nhập của thuốc bôi vào da kém do vảy dày làm giảm đáp ứng với điều trị. Trong trường hợp tái nhiễm, tất cả những người đã tiếp xúc với bệnh nhân bị ghẻ nên được điều trị.

Tuy nhiên, ngay cả khi đã được điều trị thành công và chống tái nhiễm, bệnh nhân có thể biểu hiện viêm da dị ứng do thuốc bôi.

2 tuần sau điều trị, bệnh nhân nên tái khám và làm các xét nghiệm chẩn đoán ghẻ.

Điều trị ngứa sau ghẻ

Ngứa sau ghẻ nên được điều trị bằng bôi liên tục dưỡng ẩm.

Kháng histamin và corticoid bôi tại chỗ mức độ nhẹ có thể sử dụng nhằm giảm triệu chứng.

Điều trị ghẻ các trường hợp đặc biệt

Permethrin an toàn cho phụ nữ mang thai, phụ nữ cho con bú và trẻ > 2 tháng tuổi.

Benzyl benzoat, sulfur có thể an toàn cho phụ nữ mang thai.

Ivermectin không nên sử dụng cho phụ nữ mang thai và trẻ ≤ 15kg.

Chưa có nghiên cứu malathion cho phụ nữ mang thai.

Điều trị cho người tiếp xúc cho bệnh nhân

Cân nhắc điều trị cho các trường hợp trong vùng dịch như các trường hợp tiếp xúc gần.

Ưu tiên sử dụng ivermectin uống liều duy nhất 200 ug/kg, tuy nhiên có thể sử dụng liều thứ 2 giúp làm tăng hiệu quả điều trị.

Chú ý do thời gian ủ bệnh từ 4 - 6 tuần nên những người tiếp xúc với bệnh nhân gần thời điểm khám dù không có triệu chứng nhưng vẫn có nguy cơ bị ghẻ.

Điều trị ghẻ bằng phương pháp tự nhiên

Điều trị ghẻ bằng phương pháp dân gian, tự nhiên có thể hỗ trợ điều trị được triệu chứng của ghẻ ngứa. Cho đến thời điểm hiện tại vẫn chưa có bằng chứng hoặc nghiên cứu khoa học cụ thể nào chứng minh khả năng loại bỏ ký sinh trùng Sarcoptes scabiei gây ghẻ ngứa. Phương pháp dân gian có thể làm giảm nhẹ triệu chứng ngứa, kháng viêm, giúp người bệnh ghẻ cảm thấy dễ chịu hơn.

Lá trầu không

Hợp chất phenol có chứa trong lá trầu không có tác dụng kháng viêm, sát trùng và giúp giảm nhẹ triệu chứng mẩn ngứa do côn trùng, ghẻ, … gây ra. Cho nên có thể sử dụng lá trầu không để làm giảm triệu chứng ngứa, sát khuẩn tại vùng da bị bệnh, nhưng không thể thay thế hoàn toàn các phương pháp điều trị y khoa đối với bệnh ghẻ.

Nước muối

Trong quá trình điều trị bệnh ghẻ, bác sĩ có thể khuyên người bệnh sử dụng thêm nước muối để sát khuẩn, làm dịu da đồng thời giảm các triệu ngứa tại vùng da bị ghẻ ký sinh. Tuy nhiên, phương pháp này chỉ giúp hỗ trợ điều trị bệnh, không có tác dụng tiêu diệt ký sinh trùng gây bệnh.

Gừng

Gừng tươi có chứa nhiều chất chống viêm như gingerol và các hoạt chất chống oxy hóa, kháng khuẩn mạnh. Với những hoạt chất này, gừng tươi có thể được dùng để sát trùng, giảm viêm và ngứa tại vùng da bị ghẻ hoặc sẩn ngứa.

Tinh dầu tràm trà

Tác dụng kháng viêm, làm dịu da, giảm ngứa của tinh dầu tràm trà đã được kiểm chứng. Vì vậy việc sử dụng tinh dầu tràm trà để hỗ trợ điều trị các triệu chứng ngứa, khó chịu do bị ghẻ gây ra có thể phát huy hiệu quả.

BS. Nguyễn Văn Biên (Thọ Xuân Đường)