Nhiệt độ quan trọng như thế nào đối với cơ thể?

Nhiệt độ cơ thể là chỉ số sống còn, phản ánh trạng thái cân bằng nội môi và sức khỏe toàn thân. Nó ảnh hưởng đến mọi hoạt động sinh lý từ chuyển hóa, miễn dịch đến chức năng thần kinh. Dù theo y học hiện đại hay cổ truyền, việc điều hòa nhiệt độ là yếu tố then chốt giúp cơ thể thích nghi, phục hồi và phòng bệnh hiệu quả.

Tổng quan về nhiệt độ cơ thể và ý nghĩa sinh lý

Nhiệt độ cơ thể là một trong những chỉ số sinh lý quan trọng phản ánh trạng thái cân bằng nội môi, ảnh hưởng đến mọi quá trình chuyển hóa, enzym hoạt động, chức năng thần kinh, tuần hoàn và miễn dịch. Nhiệt độ bình thường trung bình của người trưởng thành dao động khoảng 36,5–37,2^oC, được điều chỉnh chặt chẽ bởi hệ thần kinh trung ương thông qua vùng dưới đồi.

Nhiệt lượng là tổng năng lượng nhiệt sinh ra và tiêu hao trong cơ thể, gắn liền với quá trình trao đổi chất, vận chuyển máu, phản ứng sinh hóa. Năng lượng của cơ thể bao gồm cả nhiệt lượng phát sinh từ chuyển hóa cơ bản và các hoạt động vận động.

Khi nhiệt độ cơ thể lệch khỏi ngưỡng bình thường sẽ gây ra nhiều tác động bất lợi: nhiệt độ tăng quá mức dẫn đến sốt, viêm, stress nhiệt; nhiệt độ giảm quá mức gây hạ thân nhiệt, suy giảm chức năng cơ quan.

Y học hiện đại (YHHĐ) về vai trò và điều hòa nhiệt độ cơ thể

Trong YHHĐ, nhiệt độ cơ thể được xem là dấu hiệu quan trọng của tình trạng sức khỏe và phản ứng của hệ miễn dịch. Vùng dưới đồi ở não có vai trò trung tâm trong điều hòa nhiệt thông qua các cơ chế:

Điều tiết mồ hôi, giãn mạch, co mạch để tản nhiệt hoặc giữ nhiệt.
Thay đổi chuyển hóa năng lượng cơ bản: tăng cường đốt cháy glucose, oxy hóa chất béo khi cần tạo nhiệt.
Tăng hoặc giảm hoạt động cơ thể để điều chỉnh nhiệt độ (ví dụ run rẩy tạo nhiệt khi lạnh).

Các bệnh liên quan đến rối loạn nhiệt độ gồm sốt cao do nhiễm khuẩn, viêm nhiễm; hội chứng hạ thân nhiệt do tiếp xúc lạnh, suy giảm chức năng thần kinh; rối loạn điều hòa nhiệt do đột quỵ, tổn thương não; stress nhiệt gây tổn thương tế bào.

Điều hòa nhiệt độ trong YHHĐ có thể sử dụng thuốc hạ sốt (paracetamol, ibuprofen), thuốc kích thích chuyển hóa khi hạ nhiệt, vật lý trị liệu như chườm nóng/lạnh, thở oxy, truyền dịch.

Y học cổ truyền (YHCT) về nhiệt độ và cân bằng âm dương

YHCT không dùng thuật ngữ nhiệt độ theo nghĩa khoa học hiện đại nhưng khái niệm “nhiệt”, “hàn”, “âm”, “dương” tương đương với trạng thái nóng/lạnh và cân bằng nhiệt trong cơ thể.

Âm đại diện cho yếu tố lạnh, tĩnh, dinh dưỡng và dưỡng huyết.
Dương đại diện cho yếu tố nóng, hoạt động, chuyển hóa, bảo vệ.

Khi “âm dương bất túc”, đặc biệt là “âm hư sinh nhiệt”, cơ thể sẽ có biểu hiện nóng trong, khô miệng, mất ngủ, mạch tế sác, lưỡi đỏ, giống như hiện tượng sốt hoặc nhiệt độ cao kéo dài. Trái lại, “dương hư” gây lạnh toàn thân, mệt mỏi, sợ lạnh, phù thũng.

Điều hòa nhiệt độ trong YHCT là cân bằng âm dương, dưỡng âm thanh nhiệt, bổ dương ôn trung. Các bài thuốc thường dùng vị thuốc thanh nhiệt (sinh địa, huyền sâm, hoàng cầm, liên kiều,...), dưỡng âm (thục địa, ngọc trúc, kỷ tử, tang thầm,...), bổ dương (nhân sâm, tiên mao, đỗ trọng, quế chi,...).

Phương pháp điều trị phối hợp dùng thuốc sắc, châm cứu, bấm huyệt để kích thích khí huyết lưu thông, giúp cân bằng “nhiệt” trong cơ thể.

Các bệnh lý liên quan đến nhiệt độ tăng hoặc giảm

Nhiệt độ tăng cao (sốt, nhiệt độc, viêm nhiễm):

Sốt cao gây tổn thương tế bào não, co giật, mất nước.
Nhiệt độc (theo YHCT) gây “nhiệt uất” tổn thương tạng phủ, gây viêm, mụn nhọt, mẩn ngứa.
YHCT điều trị tập trung thanh nhiệt giải độc, lợi tiểu, giải biểu.

Nhiệt độ giảm thấp (hạ thân nhiệt, dương hư):

Hạ thân nhiệt gây suy giảm chức năng thần kinh, tuần hoàn.
Âm hư gây nóng trong, nhưng cơ thể tổng thể yếu, dễ mất sức.
Dương hư gây lạnh toàn thân, suy giảm miễn dịch, tiêu hóa kém.
YHCT dùng thuốc bổ dương, ôn trung, kích thích khí huyết.

Bệnh liên quan đến nhiệt độ ở Nam và Nữ

Vô sinh nam – nữ liên quan đến nhiệt độ

Nhiệt độ cao hoặc thấp bất thường ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng sinh sản.

Ở nam giới, tinh hoàn rất nhạy cảm với nhiệt độ, nhiệt độ tăng cao (ví dụ do tiếp xúc nhiều với nhiệt độ nóng hoặc làm việc trong môi trường nóng bức) gây giảm chất lượng và số lượng tinh trùng, dẫn đến vô sinh.

Ở nữ giới, “tử cung lạnh” (theo YHCT là thể hàn thấp ở tử cung) gây ra kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, khó thụ thai, sảy thai thường xuyên. Nhiệt độ lạnh làm suy giảm tuần hoàn máu và khí huyết ở vùng chậu, ảnh hưởng đến khả năng mang thai.

Các bệnh do hàn ẩm (lạnh ẩm)

Tiếp xúc lâu với môi trường lạnh ẩm dễ gây viêm khớp, phong thấp, đau lưng, đau nhức cơ bắp do tắc nghẽn khí huyết.

Người bị hàn ẩm thường có biểu hiện sợ lạnh, chân tay lạnh, phù nề, tê bì, da xanh xao.

Các bệnh về đường tiêu hóa như tiêu chảy, đau bụng lạnh cũng thường do hàn ẩm gây ra.

Ở nữ, hàn ẩm làm khí huyết vận hành trì trệ, dễ gây ra kinh nguyệt không đều, u xơ tử cung.

3. Bệnh do tiếp xúc nhiều và lâu với nguồn nhiệt cao

Người làm việc trong môi trường nhiệt độ cao như nhà máy luyện kim, bếp lò, hoặc ngoài trời nắng nóng thường bị stress nhiệt, mất nước, kiệt sức, thậm chí sốc nhiệt.

Tổn thương tế bào do nhiệt cao kéo dài có thể gây tổn thương gan, thận, và hệ thần kinh.

Ngoài ra, da tiếp xúc nhiệt nóng lâu ngày có thể bị lão hóa sớm, tổn thương da hoặc ung thư da.

Người làm việc ở vùng lạnh lâu dài

Làm việc trong môi trường lạnh sâu như kho lạnh, hầm mỏ, vùng núi cao dễ bị hạ thân nhiệt, rối loạn tuần hoàn ngoại vi, tê cóng.

Lâu dài, gây tổn thương mạch máu nhỏ, dẫn đến hoại tử, viêm dây thần kinh ngoại biên.

Ở nữ giới, môi trường lạnh làm tử cung dễ bị co thắt, gây đau bụng kinh dữ dội, khó thụ thai.

Cách bảo vệ và nâng cao khả năng điều hòa nhiệt độ cơ thể

Theo YHHĐ, giữ nhiệt độ cơ thể ổn định cần:

Ăn uống đủ chất, đủ nước, tăng cường thực phẩm giàu vitamin và khoáng chất.
Tập luyện thể dục đều đặn giúp tuần hoàn máu, tăng trao đổi chất.
Tránh tiếp xúc nhiệt độ cực đoan, giữ ấm hoặc làm mát kịp thời.
Giữ giấc ngủ đủ, tránh stress kéo dài.

Theo YHCT, cần:

Cân bằng âm dương qua chế độ ăn uống, chọn món phù hợp theo thể trạng (ví dụ: người âm hư cần nhiều món dưỡng âm, người dương hư cần món ấm nóng).
Dùng thảo dược phù hợp để dưỡng âm, bổ dương, thanh nhiệt giải độc.
Tập luyện khí công, thái cực quyền, dưỡng sinh để tăng cường khí huyết lưu thông.
Giữ tinh thần thoải mái, tránh căng thẳng, uất ức.

Thuốc điều hòa nhiệt độ cơ thể theo YHHĐ và YHCT

YHHĐ dùng thuốc hạ sốt, chống viêm, thuốc kích thích chuyển hóa tùy tình trạng sốt hoặc hạ nhiệt. Ngoài ra, thuốc tăng cường miễn dịch, bổ sung điện giải cũng được sử dụng để hỗ trợ cơ thể duy trì cân bằng nhiệt.

YHCT dùng các bài thuốc cổ truyền như:

Thanh nhiệt giải độc: Hoàng liên, liên kiều, ké đầu ngựa.
Bổ âm dưỡng huyết: Thục địa, ngọc trúc, hà thủ ô đỏ.
Bổ dương ôn trung: Nhân sâm, phục thần, quế chi.

Ngoài ra, liệu pháp châm cứu điều hòa khí huyết, bấm huyệt khai thông kinh mạch giúp cơ thể tự điều chỉnh nhiệt độ hiệu quả.

Kết luận

Nhiệt độ cơ thể là một chỉ số sống còn, phản ánh trạng thái cân bằng nội môi và sức khỏe tổng thể. Cả y học hiện đại và y học cổ truyền đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì nhiệt độ ổn định và phương pháp điều hòa nhiệt độ phù hợp với thể trạng từng người. Việc bảo vệ và nâng cao khả năng điều hòa nhiệt của cơ thể không chỉ dựa vào thuốc men mà còn phụ thuộc rất nhiều vào chế độ sinh hoạt, ăn uống, tập luyện và cân bằng tinh thần. Hiểu rõ về cơ chế sinh học và nguyên lý âm dương sẽ giúp chúng ta chăm sóc sức khỏe toàn diện và bền vững hơn trong cuộc sống hiện đại.

BS. Tuấn Dương (Thọ Xuân Đường)