Chảy máu cam là một triệu chứng thường gặp trong thực hành lâm sàng, có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi và thường gây hoang mang, lo lắng cho người bệnh cũng như người nhà, đặc biệt khi xuất hiện đột ngột hoặc chảy nhiều máu. Dù đa số các trường hợp chảy máu cam là lành tính và có thể tự giới hạn, một số ít trường hợp lại là biểu hiện cảnh báo của các bệnh lý nghiêm trọng như rối loạn đông máu, tăng huyết áp, bệnh hệ thống, thậm chí là ung thư vùng mũi xoang hoặc hốc mũi.
Hiểu đúng về cơ chế bệnh sinh, nguyên nhân, yếu tố nguy cơ và cách xử trí ban đầu sẽ giúp người dân có thái độ đúng đắn, giảm bớt tâm lý hoảng loạn và xử lý hiệu quả trong các tình huống khẩn cấp. Đồng thời, việc nhận diện các đặc điểm lâm sàng và dịch tễ học của chảy máu cam cũng giúp nhân viên y tế đánh giá đúng mức độ, tiên lượng và đưa ra hướng điều trị thích hợp.
Định nghĩa và tổng quan
Chảy máu cam, hay còn gọi là xuất huyết mũi (epistaxis), là hiện tượng máu thoát ra ngoài qua lỗ mũi do vỡ các mạch máu trong niêm mạc mũi. Đây là triệu chứng khá phổ biến, có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi, đặc biệt thường gặp ở trẻ em từ 2–10 tuổi và người cao tuổi trên 60. Tuy chảy máu cam đa phần là lành tính, song ở một số trường hợp, nó lại là dấu hiệu cảnh báo các rối loạn đông máu,
tăng huyết áp, bệnh lý gan, thận hoặc khối u vùng mũi xoang.
Dịch tễ học
Tỷ lệ mắc: Khoảng 60% dân số từng chảy máu cam ít nhất một lần trong đời, trong đó khoảng 6–10% cần can thiệp y tế.
Độ tuổi: Hai nhóm tuổi hay gặp nhất là trẻ em từ 2–10 tuổi và người cao tuổi >60.
Giới tính: Nam có tỷ lệ cao hơn nữ, đặc biệt là chảy máu mũi sau.
Yếu tố địa lý – khí hậu: Các vùng có khí hậu khô lạnh, biến đổi thời tiết lớn (như miền Bắc Việt Nam mùa đông) thường ghi nhận số ca tăng cao.
Cơ chế bệnh sinh
Niêm mạc mũi là nơi có mạng lưới mao mạch phong phú, đặc biệt tại vùng trước vách ngăn mũi – nơi giao nhau của nhiều nhánh mạch nhỏ, gọi là đám rối mạch máu Kiesselbach. Khoảng 90–95% các ca chảy máu cam xuất phát từ vùng này (gọi là chảy máu mũi trước), còn lại là từ các nhánh mạch sâu hơn trong mũi (chảy máu mũi sau), thường nghiêm trọng hơn.
Chảy máu cam xảy ra khi lớp niêm mạc bị tổn thương, dẫn đến vỡ mạch máu. Cơ chế này có thể bắt nguồn từ nguyên nhân tại chỗ (như sang chấn, viêm mũi) hoặc toàn thân (rối loạn đông máu, tăng huyết áp...).
Nguyên nhân gây chảy máu cam
Nguyên nhân tại chỗ
Chấn thương mũi: do ngoáy mũi, va đập, can thiệp y tế (soi mũi, nội soi).
Vẹo vách ngăn mũi: làm lưu lượng khí không đồng đều, gây khô, nứt niêm mạc.
Khối u vùng mũi xoang: như u xơ vòm mũi họng (hay gặp ở thiếu niên nam), u lành (polyp), hoặc u ác tính.
Nguyên nhân toàn thân
Tăng huyết áp: gây tăng áp lực thành mạch, dễ vỡ mao mạch mũi.
Rối loạn đông máu: như bệnh Hemophilia, giảm tiểu cầu, dùng thuốc chống đông (warfarin, aspirin).
Bệnh lý gan, thận mãn tính: làm giảm tổng hợp yếu tố đông máu.
Thiếu vitamin C, K: ảnh hưởng đến cấu trúc thành mạch và quá trình đông máu.
Bệnh lý hệ thống: lupus ban đỏ, viêm mạch dị ứng Henoch-Schönlein...
Yếu tố thuận lợi
Khí hậu hanh khô, thay đổi thời tiết đột ngột.
Sử dụng corticoid dạng xịt kéo dài.
Thường xuyên hắt hơi mạnh, xì mũi không đúng cách.
Triệu chứng lâm sàng
Chảy máu cam thường được phân loại thành: Chảy máu mũi trước: dễ nhận biết, máu chảy ra từ một bên mũi, thường tự cầm sau vài phút. Chiếm 90–95% trường hợp. Máu thường đỏ tươi, nhỏ giọt hoặc dòng nhỏ liên tục.
Chảy máu mũi sau: máu chảy ra phía sau họng, có thể nuốt vào dạ dày gây buồn nôn. Khó xác định vị trí chảy máu, thường kèm theo chảy hai bên mũi, đặc biệt khi nằm ngửa. Hay gặp ở người cao tuổi, bệnh nhân tăng huyết áp, dùng thuốc chống đông.
Triệu chứng đi kèm có thể gồm:
-
Cảm giác nặng đầu, đau vùng mũi – trán.
-
Buồn nôn, nôn ra máu (do nuốt phải máu).
-
Chóng mặt, mệt mỏi (nếu mất máu nhiều).
-
Đánh trống ngực, tụt huyết áp (hiếm, trong xuất huyết nhiều).
Các bệnh lý liên quan có thể gặp
Tăng huyết áp: Chảy máu cam có thể là dấu hiệu đầu tiên của bệnh, đặc biệt là về đêm hoặc khi căng thẳng.
Bệnh gan mạn tính (xơ gan): Giảm tổng hợp yếu tố đông máu.
Bệnh thận mạn: Gây tăng ure máu, rối loạn chức năng tiểu cầu.
Rối loạn máu bẩm sinh: Hemophilia, Von Willebrand, giảm tiểu cầu tự miễn.
Ung thư vòm mũi họng: Chảy máu cam tái phát một bên, kèm nghẹt mũi, ù tai, hạch cổ.
U xơ vòm mũi họng (juvenile nasopharyngeal angiofibroma): u lành tính nhưng rất dễ chảy máu, hay gặp ở thiếu niên nam.
Phân biệt với một số tình trạng khác
Nôn ra máu (hematemesis): máu sẫm, lẫn thức ăn, thường có tiền sử viêm loét dạ dày – tá tràng.
Ho ra máu (hemoptysis): máu lẫn đờm, kèm ho, bệnh lý phổi.
Chảy máu cam giả: do máu từ họng hoặc thực quản trào ngược lên mũi.
Thăm khám và chẩn đoán
Lâm sàng: xác định vị trí, lượng, thời gian chảy máu, tiền sử cá nhân và gia đình.
Nội soi mũi: giúp xác định vị trí chảy máu chính xác, đặc biệt trong chảy máu mũi sau.
Xét nghiệm máu:
-
Công thức máu: đánh giá thiếu máu, tiểu cầu.
-
Đông máu cơ bản (PT, aPTT).
-
Chức năng gan, thận.
Hình ảnh học (khi nghi ngờ khối u hoặc bất thường mạch máu):
-
CT scan xoang mũi.
-
MRI vùng sọ mặt.Chụp mạch (DSA) khi có chỉ định can thiệp nội mạch.
Xử trí ban đầu khi bị chảy máu cam
Chảy máu cam (xuất huyết mũi) thường khiến người bệnh và người thân lo lắng, tuy nhiên đa số các trường hợp là nhẹ và có thể kiểm soát được nếu được xử trí đúng cách ngay từ đầu. Việc xử lý ban đầu cần đảm bảo nguyên tắc: ngăn máu chảy, duy trì thông khí, phòng biến chứng và xác định nguyên nhân tiềm ẩn nếu có. Các bước xử trí cụ thể như sau:
Trấn an bệnh nhân và đánh giá nhanh tình trạng lâm sàng
Bước đầu tiên là giúp người bệnh bình tĩnh. Lo lắng, sợ hãi hoặc kích động có thể làm tăng huyết áp, từ đó khiến tình trạng chảy máu trở nên nghiêm trọng hơn. Đồng thời, người xử trí cần đánh giá sơ bộ các yếu tố sau:
-
Lượng máu mất (ít, vừa, nhiều).
-
Tình trạng tri giác (tỉnh táo hay lơ mơ).
-
Nhịp tim, huyết áp, nhịp thở.
-
Dấu hiệu sốc (da lạnh, mạch nhanh, huyết áp tụt...).
-
Nếu người bệnh có dấu hiệu mất máu nặng hoặc bất tỉnh, cần gọi cấp cứu ngay lập tức.
Tư thế đúng khi xử trí
Người bệnh nên được ngồi ở tư thế thẳng, hơi cúi nhẹ đầu về phía trước. Đây là một điểm cực kỳ quan trọng nhưng hay bị làm sai. Không nên để người bệnh nằm ngửa hoặc ngửa đầu ra sau, vì có thể khiến máu chảy ngược vào họng và đường hô hấp gây nôn, sặc hoặc nguy cơ hít sặc máu vào phổi.
Ép cánh mũi và chườm lạnh
Dùng hai ngón tay cái và trỏ ép chặt phần mềm của cánh mũi (không phải phần xương sống mũi) trong ít nhất 10 – 15 phút liên tục, không được buông tay ra kiểm tra giữa chừng.
Trong thời gian đó, yêu cầu người bệnh thở bằng miệng, giữ yên và không nói chuyện.
Có thể chườm lạnh ở vùng sống mũi hoặc vùng gáy – cổ để gây co mạch tại chỗ, hỗ trợ cầm máu.
Lưu ý: Nếu sau 15 phút máu vẫn không cầm, có thể lặp lại quy trình này thêm 1 – 2 lần nữa trước khi chuyển viện.
Hạn chế nuốt máu – xử lý nếu máu chảy ra sau họng
Nếu người bệnh cảm thấy máu chảy ra sau họng, cần nhổ ra ngoài thay vì nuốt, vì nuốt máu có thể gây buồn nôn hoặc nôn ra máu, dễ bị nhầm với xuất huyết tiêu hóa.Trong trường hợp máu vẫn tiếp tục chảy dù đã bóp cánh mũi đúng cách, và có dấu hiệu chảy nhiều ra sau họng, cần nghi ngờ chảy máu mũi sau – một thể nặng, cần can thiệp y tế ngay.
Các biện pháp hỗ trợ khác
Không để bệnh nhân khịt mũi, xì mũi hay hắt hơi trong vòng 12–24 giờ sau khi ngừng chảy máu, vì có thể làm bật cục máu đông và tái chảy máu.
Không đưa tăm bông, giấy, khăn vào trong hốc mũi khi không có chuyên môn, vì có thể làm tổn thương thêm niêm mạc.
Trong những trường hợp người bệnh có tiền sử cao huyết áp, rối loạn đông máu, dùng thuốc kháng đông, suy gan, xơ gan, cần đặc biệt thận trọng và nên đưa đi khám sớm dù máu đã cầm.
Phòng ngừa tái phát
Duy trì độ ẩm không khí, nhỏ mũi nước muối sinh lý.
Tránh ngoáy mũi, xì mũi mạnh.
Điều trị ổn định các bệnh lý nền: tăng huyết áp, viêm xoang, rối loạn đông máu...
Khám chuyên khoa TMH nếu chảy máu tái diễn.
Khi nào cần đi khám bác sĩ?
Chảy máu cam là dấu hiệu thường gặp, nhưng nếu có các yếu tố sau, cần đến bệnh viện càng sớm càng tốt:
-
Máu không cầm sau 2 lần ép cánh mũi mỗi lần 15 phút. Chảy máu tái phát nhiều lần trong ngày hoặc kéo dài nhiều ngày. Máu chảy ra cả hai bên mũi hoặc kèm theo máu trong miệng, họng. Người bệnh có dấu hiệu sốc: choáng váng, vã mồ hôi, mạch nhanh, tụt huyết áp. Có kèm triệu chứng toàn thân: sốt, sụt cân, dễ bầm tím, chảy máu ở nhiều vị trí khác (chân răng, tiểu ra máu, đại tiện ra máu...).
-
Chảy máu mũi nhiều, không tự cầm sau 15–20 phút; máu không cầm sau 2 lần ép cánh mũi mỗi lần 15 phút.
-
Chảy máu tái phát nhiều lần trong ngày hoặc kéo dài nhiều ngày.
-
Có tiền sử bệnh lý máu, đang dùng thuốc chống đông.
-
Máu chảy ra cả hai mũi hoặc kèm theo nuốt máu – buồn nôn.
-
Người bệnh có dấu hiệu sốc: choáng váng, vã mồ hôi, mạch nhanh, tụt huyết áp.
-
Có kèm triệu chứng toàn thân: sốt, sụt cân, dễ bầm tím, chảy máu ở nhiều vị trí khác (chân răng, tiểu ra máu, đại tiện ra máu...).
Chảy máu cam tuy là một hiện tượng thường gặp và đa phần không nguy hiểm, nhưng vẫn có thể là dấu hiệu của nhiều bệnh lý tiềm ẩn nghiêm trọng. Việc hiểu rõ cơ chế, nguyên nhân, triệu chứng cũng như cách phòng ngừa và xử trí đúng cách là điều cần thiết, đặc biệt trong bối cảnh khí hậu và ô nhiễm gia tăng hiện nay. Nếu bạn hoặc người thân gặp phải tình trạng chảy máu cam bất thường, đừng chủ quan – hãy tìm đến sự hỗ trợ của bác sĩ chuyên khoa để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.
BS. Phạm Thị Hồng Vân ( Thọ Xuân Đường)